تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
اولین زائران پیاده مشهد که بودند؟
شاه عباس صفوی نخستین زائر پیاده حضرت‌رضا (ع) نیست، اما نخستین کسی است که سفر پیاده‌اش به سوی مشهد خبرساز شد و از آن رد‌و‌نشانی در تاریخ وجود دارد.
قصه‌های ماه صفر و دهه آخر آن و راه‌هایی که به مشهد ختم می‌شوند، حکایت‌هایی هستند که در منابع شیعی زیاد از آنها یاد شده است. غربت امام‌هشتم (ع) باعث شده است زیارت بارگاه ثامن‌الحجج (ع) در زمره بافضیلت‌ترین زیارت‌ها و گاهی حتی مقدم بر زیارت کربلا دانسته شود.
سفر مشهد از قدیم‌الایام که وسایل نقلیه به این وفور نبود، تنها با تحمل سختی راه و مشقت‌های زیاد و بیم راهزنان مسیر می‌شد، اما باوجود این‌عاشقان حضرت دل به جاده می‌دادند و راه می‌افتادند. بعضی از اخبار این زائران که به سوی مشهد رهسپار می‌شدند در زمان‌های مختلف در مطبوعات و متن‌های تاریخی منعکس شده است که نشان می‌دهد از زمان شاه‌عباس‌صفوی سفر پیاده به سوی مشهد جسته‌و‌گریخته برنامه بعضی از زائران حضرت بوده است. به مناسبت فرا رسیدن شهادت حضرت‌ثامن‌الحجج (ع) به‌سراغ تاریخچه کوتاهی از سفر پیاده به سوی یار رفته‌ایم و به آن از آینه مطبوعات و اسناد نگاهی انداخته‌ایم.
شاه عباس، نخستین زائر پیاده‌ای که در تاریخ ثبت شده است
هرچند زمانی که شاه‌عباس‌صفوی به سوی مشهد آمد، خبری از جراید و روزنامه‌ها نبود ولی این خبر در منابع تاریخی بسیار منعکس شده است تا اکنون شکی در وقوع آن نداشته باشیم. شاه عباس صفوی نخستین زائر پیاده حضرت‌رضا (ع) نیست، اما نخستین کسی است که سفر پیاده‌اش به سوی مشهد خبرساز شد و از آن رد‌و‌نشانی در تاریخ وجود دارد و می‌توان در تاریخ عالم‌آرای صفوی و بسیاری از مکتوبات دیگر شرح آن را خواند. ظاهرا او در سال ۱۰۱۰قمری با گروهی از افرادش مسیر اصفهان تا مشهد را در ۲۸روز پیاده طی می‌کند تا جزو نخستین افرادی باشد که سفر پیاده به سوی مشهد را به ثبت می‌رسانند.
طبق ادعای نویسنده در کتاب عالم‌آرای صفوی، این پادشاه صفوی برای ادای نذرش پای‌پیاده به مشهد می‌آید و مقرر می‌شود: «هر‌کس از امرا و ارکان دولت و ملازمان و مقربان میل زیارت مرقد این امام همام را دارد، سواره مرافقت کند و شاه پیاده رفتن را به‌احدی تکلیف نمی‌کند.» شاه‌عباس به محض ورود به مشهد مقدس به زیارت حرم‌مطهر می‌رود.
حسن امیر‌زاده در کتاب «زیارت و زائران مشهدالرضا (ع)» می‌نویسد که او چند روزی در مشهد ساکن می‌شود و شب تا صبح در حرم مطهر امام‌رضا (ع) می‌ماند و مانند خدام حرم‌مطهر به جاروکشی صحن و روشن یا خاموش کردن شمع‌ها مشغول می‌شود. در این سفر شاه‌عباس وقفیات بسیاری نیز برای حرم دارد که آثار آن همچنان در شهر مشهد باقی است. تأمین آب مصرفی شهر مشهد، ایجاد نخستین خیابان شهر و طرح توسعه صحن عتیق را می‌توان از مهم‌ترین اقدامات شاه‌عباس در سفر‌های زیارتی‌اش برشمرد. شاه‌عباس با انتقال آب از چشمه‌گیلاس و وقف آن، بخشی از آب مصرفی حرم‌مطهر و شهر مشهد را تأمین می‌کند.
زائران پیاده در دوره قاجار
در اسناد دوره قاجار نیز گاهی به زائرانی برمی‌خوریم که پیاده به مشهد می‌آمده‌اند. از جمله زائران پیاده مشهد می‌توان به «شیخ اسماعیل»، از اهالی قزوین، اشاره کرد که در ماه ربیع‌الثانی سال۱۲۹۳ قمری از آستان قدس درخواست کمک‌خرجی راه برای بازگشت به وطن خود کرده است.
سند دیگری که در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی موجود است مربوط به «سید یاسین»، از سادات‌موسوی جبل‌عامل، است که طبق ادعای خودش در ماه محرم سال۱۳۱۲قمری پای پیاده به مشهد آمده و درخواست خرجی راه برای مراجعت به وطن خود کرده است.
در سند دیگری در ماه محرم سال۱۲۹۷قمری که با زمستان مصادف بوده است، رد‌و‌نشان زائری از اصفهان دیده می‌شود که بنا به نامه‌ای که نوشته اظهار کرده چهارمین مرتبه است با پای‌پیاده قدم در راه مشهد می‌گذارد. حاجی فریدون بروجردی نیز از زوار پیاده در این سال است.
در سند دیگری نیز در همین سال کربلایی‌عباسعلی‌همدانی حدود چهل منزل پیاده به مشهد می‌آید. طبق اسناد در آن سال‌ها حاجی‌محمد و حاجی‌حسین که از اهالی بصره و در زمره زائران غیر‌ایرانی هستند نیز در ماه صفر سال۱۳۰۰ قمری به زیارت امام‌هشتم (ع) آمده‌اند. تنها خبر مطبوعات در این زمان مربوط به زائران پیاده مشهد به سوی عراق می‌شود. این خبر در ۲۳شوال۱۲۶۷قمری در روزنامه وقایع‌اتفاقیه به چاپ رسیده است.
از جمله زائران پیاده مشهد در دوره قاجار می‌توان به «شیخ اسماعیل»، از اهالی قزوین، اشاره کرد
زائران پیاده پیش از انقلاب
هرچه تاریخ معاصرتر می‌شود، نقش مطبوعات در انتشار اخبار مربوط به زائران نیز افزایش می‌یابد. ظاهرا از آغاز پیدایش مطبوعات تا سال‌های پیروزی انقلاب‌اسلامی فقط چند‌مورد خبر مربوط به این زوار در میان جراید دیده می‌شود. در یکی از نخستین اخبار درباره زوار، روزنامه خراسان در اردیبهشت سال ۱۳۳۳ خورشیدی به سلیمان خراط، از بازرگانان رشت، اشاره می‌کند که نذر کرده بوده است اگر مشکلات و گرفتاری‌هایش به لطف امام‌رضا (ع) حل شود، سال بعد پیاده از رشت تا مشهد به زیارت بیاید.
خراط با سه نفر دیگر در دوازدهم فروردین راهی مشهد می‌شود و پس از ۲۴روز به این شهر می‌رسد. خبر دیگر حدود یازده سال بعد در ۷تیرماه سال۱۳۴۴خورشیدی به چاپ می‌رسد. در این گزارش یک کاروان کوچک -شامل یک شتر نذری و دو مرد کاشانی- پس از ۴۱ روز وارد شهر امام‌رضا (ع) می‌شوند.
خبر بعدی در ۳۱مرداد‌ماه سال۱۳۵۰ در روزنامه خراسان چاپ می‌شود و در آن یک هیئت پنجاه‌نفری با پای پیاده عازم مشهد می‌شوند و پس از ۵۴روز پیاده‌روی به مشهد می‌رسند. حاج‌شیخ‌جواد‌خراسانی سرپرستی این هیئت را برعهده دارد. او در مصاحبه خود می‌گوید: «این دومین سفری است که پیاده به مشهد مشرف می‌شویم. در سفر قبلی عده‌ای که پیاده به مشهد مشرف شدند یازده نفر بودند و این سفر چهل روز به طول انجامید و امسال همراهان ما نزدیک به پنجاه نفر می‌باشند و شاید در سفر‌های آینده عده بیشتری از مشتاقان زیارت حضرت رضا (ع) به این جمع بپیوندند.» همان‌طور که می‌بینید تعداد سفر‌های پیاده به سوی مشهد در این زمان رو به افزایش گذاشته است.
روزنامه خراسان در اردیبهشت سال ۱۳۳۳ خورشیدی به سفر سلیمان خراط، از بازرگانان رشت، اشاره می‌کند
رواج پیاده‌روی به سوی مشهد پس از انقلاب
وقوع انقلاب و جنگی که به مدت هشت سال به کشورمان تحمیل شد بر روند صعودی زائران پیاده نیز اثرگذار بود تا‌جایی‌که نخستین خبری که از این نوع زیارت در میان مطبوعات پس از انقلاب منتشر می‌شود، مربوط به مهر‌ماه سال۱۳۶۷خورشیدی است.
در این سفر که روزنامه اطلاعات آن را پوشش می‌دهد یک رزمنده ۵۵ساله مسیر آزادشهر به مشهد را پیاده می‌پیماید. غلامحسین حاجیلری در مسیر پانصدکیلومتری به مدت هفت شبانه‌روز در راه است. خبر بعدی در ۲۰مرداد‌ماه سال۱۳۷۱ در روزنامه قدس به چاپ می‌رسد که در آن خسرو سیفی، ساکن شمیرانات تهران، فاصله این شهر تا مشهد را در مدت با پای پیاده می‌آید. از‌این‌تاریخ به بعد است که اخبار زائران پیاده روبه‌افزایش می‌گذارد.
در سال۱۳۷۳خورشیدی اخبار متعددی از کاروان‌های پیاده در مطبوعات و جراید مختلف به چاپ می‌رسد. این تعدد اخبار در سال‌های بعد هم روند رو به فزونی دارد. روزنامه کیهان در ۲۸خرداد‌ماه سال۱۳۸۰ خبر از سفر پیاده شانزده‌باره مهدی‌جهانشاهی می‌دهد.
بسیاری از زائران پیاده حضرت‌رضا (ع) به یک بار سفر اکتفا نمی‌کنند و بار‌ها قدم در مسیر زیارت می‌گذارند. ساخت و بهبود مسیر‌های بین‌راهی و ایجاد اماکن پذیرایی در میان راه هم اندک‌اندک کار را برای زائران حضرت‌رضا (ع) راحت‌تر می‌کند. در سال۱۳۸۹خورشیدی روزنامه قدس درباره تعداد این زائران می‌نویسد: «بیش از ۱۰۵هزار زائر برای حضور در مراسم سالروز شهادت امام‌رضا (ع) پیاده وارد مشهد شدند.» این روند در سال‌های بعد نیز با افزایش امکانات جاده‌ای برای زائران و سرازیر شدن نذورات ادامه می‌یابد، تا‌جایی‌که در سال۱۳۹۸خورشیدی این تعداد به ۵۰۰هزار نفر می‌رسد.
البته بیماری کرونا در سال‌های بعد مانع حضور زائران در مشهد می‌شود تا با فروکش کردن آن دوباره پیاده‌روی به سوی مشهد جان تازه‌ای بگیرد تا امسال نیز با یک پیش‌بینی نیم‌میلیونی روبه‌رو باشیم.
زائران پیاده و وقف‌هایی برای آنان
مسیر سختی که زائران در گذشته به سوی مشهد طی می‌کردند باعث می‌شد موقوفاتی مانند کاروان‌سرا، آب‌انبار، مهمان‌خانه و دارالشفا در بین راه و در خود مشهد برای رفاه زائران ساخته و وقف شود. این موقوفه‌ها به سفر‌های زیارتی مشهد رونق زیادی می‌داد.
سنت پذیرایی از زائران از همان قدیم‌الایام تا الان به‌نوعی دیگر ادامه یافته است و نوعی دیگر از آن را این‌روز‌ها می‌توانیم در میان ایستگاه‌های صلواتی و مکان‌های اقامتی که میان راه زائران برپا می‌شود، مشاهده کنیم. با هم تعدادی از نذر‌های قدیمی این مسیر را مرور می‌کنیم. یکی از این موقوفات تعدادی دکان است در خیابان علیای مشهد که از سوی میرزا‌مهدی‌لشکرنویس در سال۱۲۷۵قمری وقف آستان‌قدس شده است و اسماعیل‌خان‌همدانی‌مستوفی در کتای چاپ سنگی «آثارالرضویه» به آن اشاره می‌کند. عمده مصارف این موقوفه نیز برای کمک به مخارج زوار در نظر گرفته شده است. در آن زمان مبلغ یازده تومان از درآمد به مرمت موقوفه و هزینه‌های زوار پیاده اختصاص می‌یابد و مازاد منافع برای رد مظالم، زوار پیاده، مسافران و زوار فقیر در نظر گرفته می‌شود.
مورد دیگری که اسماعیل‌خان به آن اشاره می‌کند مربوط به میرزا عبدا... خان‌مستوفی پیرزاده در دوره قاجار است. این شخص در سال۱۳۱۰قمری نزدیک به نیمی از درآمد ملک وقف خود را که شامل چند‌باب قریه و تعدادی مستغلات در شهر رشت بود برای کمک به مصارف زائران پیاده اختصاص می‌دهد. در وقف دیگری که در میان مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی به آن برمی‌خوریم، نام حاجی‌کلبعلی‌بادکوبه‌ای آمده است. او در سال۱۲۶۲قمری تیمچه یا دکان‌هایی را در بالاخیابان وقف کرده است تا بخشی از درآمد آن صرف تهیه پاپوش و کفش زائران پیاده شود. لازم به بیان نیست که با پیش‌رفتن تاریخ و افزوده شدن بر تعداد زوار پیاده، بر تعداد واقفان و نذرکنندگان افزوده می‌شود و بازتاب این نذورات را می‌توانیم اکنون در دهه آخر صفر در جاده‌های منتهی به مشهد به خوبی ببینیم.
* این گزارش سه شنبه ۱۳ شهریور ۱۴۰۳ در صفحه تاریخ هویت روزنامه شهرآرا چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
